Trong bối cảnh biến đổi khí hậu toàn cầu và suy giảm đa dạng sinh học đang diễn ra nhanh chóng, việc nghiên cứu và bảo tồn các hệ sinh thái đặc thù trở thành một yêu cầu cấp thiết. Với vai trò là nhóm sinh vật chỉ thị môi trường – các loài chim không chỉ góp phần duy trì cân bằng sinh thái mà còn phản ánh sức khỏe của các hệ sinh thái tự nhiên. Vườn quốc gia Bái Tử Long – một trong số ít vườn quốc gia của Việt Nam bảo vệ cả hệ sinh thái trên cạn và dưới nước – sở hữu điều kiện tự nhiên phong phú và đặc thù, tạo môi trường sống lý tưởng cho nhiều loài chim tự nhiên. Tuy nhiên, các dữ liệu khoa học trước đây về khu hệ chim tại khu vực này vẫn còn hạn chế, chưa thể hiện hết tính đa dạng vốn có vì vậy việc tiếp tục điều tra, bổ sung thông tin và xác định thành phần loài là cần thiết, không chỉ để xây dựng cơ sở dữ liệu đầy đủ cho nghiên cứu mà còn làm nền tảng cho công tác bảo tồn, quản lý và phát triển bền vững.

Loài Chèo bẻo bờm tại Vườn quốc gia Bái Tử Long

Trong khoảng thời gian từ tháng 11/2024 đến tháng 6/2025, bốn đợt khảo sát trong khuôn khổ để tài “Nghiên cứu thành phần loài và đề xuất các giải pháp bảo tồn khu hệ chim VQG Bái Tử Long, tỉnh Quảng Ninh” do Th.S Phạm Hồng Phương, Viện Sinh thái Nhiệt đới, Trung tâm Nhiệt đới Việt – Nga làm chủ nhiệm đã được triển khai tại các đảo lớn như Ba Mùn, Trà Ngọ, Sậu, Minh Châu và các khu vực vùng đệm như Quan Lạn, Bản Sen. Nhóm nghiên cứu đã áp dụng phương pháp thu thập, phân tích các tài liệu sẵn có, kết hợp khảo sát thực địa theo tuyến bằng quan sát trực tiếp, chụp ảnh tele, ghi âm tiếng kêu, và phỏng vấn người dân địa phương; khung thời gian khảo sát tập trung vào buổi sáng sớm và chiều tối, có bổ sung các đợt ban đêm nhằm ghi nhận các loài ăn đêm. Các dữ liệu hình ảnh và âm thanh sau đó được xử lý bằng phần mềm chuyên dụng, so sánh với các tài liệu định loại uy tín (Nguyễn Cử et al., 2004; Robson, 2008; Clements, 2021) để xác định chính xác tên loài, đồng thời đối chiếu tình trạng bảo tồn theo Sách đỏ Việt Nam và IUCN (2021).

Kết quả nghiên cứu sơ bộ cho thấy Vườn quốc gia Bái Tử Long có 93 loài chim rừng, thuộc 37 họ và 8 bộ, trong đó có 90 loài được chụp ảnh minh chứng. Sự phong phú này vượt xa so với số liệu cũ, bổ sung thêm 27 loài mới cho danh lục của Vườn quốc gia. Bộ Sẻ (Passeriformes) chiếm ưu thế với 71 loài, tương ứng 75,3% tổng số loài, phản ánh đặc trưng của sinh cảnh rừng nhiệt đới và đảo ven bờ. Trong đó, họ Đớp ruồi (Muscicapidae) có số loài nhiều nhất, lên tới 17 loài, bao gồm nhiều loài di cư từ khu vực Cổ Bắc cực. Các họ khác có số loài đáng kể là Bồ câu (Columbidae) với 7 loài, Chào mào (Pycnonotidae) với 6 loài, Ưng (Accipitridae) và Hoét (Turdidae) đều có 5 loài. Đặc biệt, sự xuất hiện của loài Cao cát bụng trắng Oriental Pied Hornbill là chỉ thị quan trọng cho thấy hệ sinh thái rừng nơi đây vẫn còn giữ được cấu trúc tương đối nguyên vẹn. Bên cạnh đó, nghiên cứu còn ghi nhận một số loài quý hiếm và có giá trị bảo tồn cao như Diều hoa Miến Điện Spilornis cheela, Hoét ngực đen Turdus dissimilis, và đặc biệt là Sẻ đồng ngực vàng Emberiza aureola – loài hiện đang nằm trong tình trạng bị đe dọa toàn cầu theo phân loại của IUCN.

Hình ảnh một số loài chim rừng tại Vườn quốc gia Bái Tử Long

Sẻ đồng ngực vàng – loài hiện đang nằm trong tình trạng bị đe dọa toàn cầu theo phân loại của IUCN.

Cao cát bụng trắng

Đầu rìu

Sáo đá vai trắng

Đuôi đỏ núi đá trán xám

Chào mào

Những phát hiện này chứng minh Bái Tử Long không chỉ là nơi cư trú của nhiều loài định cư mà còn là điểm dừng chân quan trọng trên tuyến đường di cư của các loài chim quốc tế. Sự hiện diện của chim săn mồi ở bậc dinh dưỡng cao càng khẳng định tính cân bằng của hệ sinh thái. Việc bổ sung số lượng loài so với các nghiên cứu trước cũng phản ánh tiềm năng đa dạng sinh học của khu vực còn rất lớn, cần tiếp tục khảo sát và nghiên cứu sâu hơn trong tương lai.

Kết quả nghiên cứu mang lại nhiều ý nghĩa đan xen của khoa học và thực tiễn. Về mặt khoa học, dữ liệu bổ sung góp phần hoàn thiện bản đồ phân bố chim Việt Nam, đồng thời cung cấp thông tin quan trọng cho nghiên cứu khu vực Đông Nam Á. Trong lĩnh vực bảo tồn, việc xác định chính xác thành phần loài, đặc biệt là các loài quý hiếm và có nguy cơ bị đe dọa, là cơ sở để xây dựng kế hoạch bảo vệ hiệu quả. Về mặt xã hội, nghiên cứu này cũng mở ra tiềm năng phát triển du lịch sinh thái gắn với hoạt động quan sát chim – loại hình du lịch đang ngày càng được ưa chuộng trên thế giới. Thông qua đó, nhận thức cộng đồng về bảo tồn thiên nhiên có thể được nâng cao, đồng thời góp phần tạo sinh kế bền vững cho người dân địa phương.

Bảo tồn khu hệ chim tại Vườn quốc gia Bái Tử Long không chỉ góp phần duy trì cân bằng sinh thái mà còn giữ gìn những giá trị tự nhiên và văn hóa đặc trưng của vùng ven biển Đông Bắc. Thông qua các giải pháp đồng bộ, Vườn quốc gia sẽ vừa là nơi lưu giữ đa dạng sinh học phong phú, vừa là minh chứng cho sự gắn kết hài hòa giữa phát triển kinh tế và trách nhiệm bảo vệ môi trường. Để mở rộng nhằm thu thập các kết quả nghiên cứu bổ sung, nhóm dự kiến sẽ tiếp tục khảo sát tại Vườn quốc gia Bái Tử Long vào mùa chim di cư từ tháng 8 đến tháng 11, hứa hẹn mang lại nhiều ghi nhận quan trọng về các loài chim quý hiếm trong khu vực.

Tác giả: Đào Thu Thuỷ