Vườn quốc gia Bái Tử Long, tỉnh Quảng Ninh, là một trong những Vườn quốc gia tiêu biểu của vùng ven biển Đông Bắc Việt Nam. Với hệ sinh thái đa dạng bao gồm rừng trên đảo đất và đảo đá vôi, rừng ngập mặn, thảm cỏ biển, rạn san hô, bãi triều và các tùng áng đặc thù, nơi đây đã được Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á  công nhận là Vườn Di sản ASEAN nhờ đáp ứng đầy đủ các tiêu chí về đa dạng sinh học, giá trị sinh thái, tính đại diện và ý nghĩa bảo tồn. Tuy nhiên, những nghiên cứu về khu hệ chim nước tại khu vực này còn hạn chế, dữ liệu chưa đầy đủ và phân tán. Trong bối cảnh chim nước đóng vai trò quan trọng trong cân bằng sinh thái, chuỗi thức ăn và là nhóm chỉ thị môi trường, việc nghiên cứu bổ sung dữ liệu về thành phần loài ở Bái Tử Long trở nên vô cùng cần thiết.

Hình ảnh loài Choi choi Mông Cổ tại VQG Bái Tử Long

Trong khoảng thời gian từ tháng 11 năm 2024 đến tháng 6 năm 2025, 04 chuyến khảo sát thực địa trong phạm vi đề tài “Nghiên cứu thành phần loài và đề xuất các giải pháp bảo tồn khu hệ chim VQG Bái Tử Long, tỉnh Quảng Ninh” do Th.S Phạm Hồng Phương, Viện Sinh thái Nhiệt đới, Trung tâm Nhiệt đới Việt – Nga làm chủ nhiệm đã được tiến hành tại các đảo chính như Ba Mùn, Minh Châu, Trà Ngọ, Sậu Nam và các đảo vùng đệm như Quan Lạn, Bản Sen. Các tuyến khảo sát dài đến 4 km được thực hiện tại nhiều sinh cảnh khác nhau, từ rừng ngập mặn, bãi triều cát và đá, thảm cỏ biển cho đến tùng áng trong lòng núi đá vôi. Quá trình quan sát được tiến hành vào khung giờ chim hoạt động mạnh nhất trong ngày, từ 5 giờ đến 11 giờ và từ 15 giờ đến 18 giờ. Thiết bị sử dụng gồm ống nhòm Nikkon (10 × 42), máy chụp hình với các ống kính Tele để ghi nhận hình ảnh. Ngoài ra, trong quá trình khảo sát còn sử dụng thiết bị thu, phát âm thanh, sau đó xác định tiếng, so sánh với những mô tả tiếng chim của khu vực Đông Nam Châu Á nhằm hỗ trợ cho việc định loại được chính xác. Đoàn công sau khi đi thực địa sẽ tổng hợp kết quả thu thập và sử dụng các phần mềm chuyên dụng (Adobe Photoshop CC 2019, ACDSee pro 10) để xử lý hình ảnh. Sử dụng các phần mềm access 2007, VB Net 2010, MOfice 365  để xây dựng cơ sở dữ liệu. Phân loại, xây dựng danh lục các loài chim sau khi ghi nhận bằng hình ảnh bằng phương pháp quan sát hình thái dựa vào các tài liệu Nguyễn Cử và nnk., 2004, Lê Mạnh Hùng, 2012 và Robson, 2008. Tên khoa học và hệ thống sắp xếp theo Clements (2021) và danh lục thành phần loài chim của Birdlife năm 2014, tên phổ thông tiếng Việt sử dụng theo Võ Quí, Nguyễn Cử (1995). Tình trạng bảo tồn loài được xác định theo Danh lục các loài bị đe doạ của IUCN, 2021.

Loài chim Choắt lớn ghi nhận tại Vườn quốc gia

Kết quả khảo sát cho thấy khu vực Vườn quốc gia Bái Tử Long có sự hiện diện của 27 loài chim nước, thuộc 8 họ và 5 bộ khác nhau. Trong số này, bộ Rẽ (Charadriiformes) chiếm ưu thế với 11 loài, tương ứng 40,7% tổng số loài, tiếp theo là bộ Bồ nông (Pelecaniformes) với 10 loài (37,0%), bộ Sếu (Gruiformes) với 3 loài (11,1%), trong khi bộ Ngỗng (Anseriformes) và bộ Le hôi (Podicipediformes) chỉ ghi nhận một loài. Xét theo cấp họ, họ Diệc (Ardeidae) đa dạng nhất với 10 loài, chiếm 37,0%, tiếp đến là họ Choi choi (Charadriidae) và họ Rẽ (Scolopacidae), mỗi họ có 5 loài chiếm 18,5%. Các họ khác như Gà nước (Rallidae) và Mòng bể (Laridae) có số loài ít hơn nhưng cũng góp phần phản ánh sự đa dạng sinh học của khu vực. Một số loài tiêu biểu được ghi nhận bao gồm Vạc (Nycticorax nycticorax), Cò ruồi (Bubulcus coromandus), Rẽ cổ xám (Calidris alba), Cà kheo (Himantopus himantopus) và Vịt mốc (Anas acuta).

Một số hình ảnh về các loài chim nước tại Vườn quốc gia Bái Tử Long:

Loài cà kheo

Loài Diệc lửa

Loài Cò bợ

Loài Rẽ cổ xám

Việc ghi nhận thành phần loài chim nước ở Bái Tử Long cho thấy các sinh cảnh rừng ngập mặn, bãi triều và tùng áng đóng vai trò đặc biệt quan trọng trong việc cung cấp nơi kiếm ăn, sinh sản và dừng chân cho nhiều loài chim nước, bao gồm cả loài định cư và di cư. Tuy nhiên, kết quả này mới chỉ phản ánh một phần tiềm năng đa dạng loài, do thời gian khảo sát chủ yếu diễn ra trong mùa đông – xuân, chưa bao quát được mùa di cư đi từ tháng 8 đến tháng 11 hàng năm. Chính vì vậy, một số nhóm chim đặc trưng như nhạn biển, mòng bể và một số loài trong bộ Rẽ chưa được ghi nhận đầy đủ. Điều này đặt ra yêu cầu cấp thiết phải tiếp tục khảo sát trong các giai đoạn di cư khác nhau để xây dựng cơ sở dữ liệu toàn diện hơn về khu hệ chim nước tại Vườn quốc gia Bái Tử Long.

Từ những kết quả bước đầu này có thể khẳng định rằng Bái Tử Long là một vùng đất có tiềm năng rất lớn cho nghiên cứu và bảo tồn chim nước. Việc ghi nhận 27 loài chim nước không chỉ bổ sung thêm dẫn liệu khoa học quan trọng cho khu vực mà còn góp phần làm phong phú dữ liệu về đa dạng sinh học của vùng Đông Bắc Việt Nam. Các dữ liệu hình ảnh và âm thanh thu thập được có giá trị lâu dài trong việc xây dựng cơ sở dữ liệu số phục vụ nghiên cứu, giáo dục, quản lý bảo tồn và phát triển kinh tế biển xanh, bền vững.

Để bảo tồn hiệu quả khu hệ chim nước tại Bái Tử Long, cần thực hiện đồng bộ nhiều giải pháp. Trước hết là mở rộng phạm vi và thời gian khảo sát, đặc biệt trong mùa di cư đi, nhằm ghi nhận đầy đủ hơn thành phần loài. Bên cạnh đó, cần tăng cường công tác giám sát định kỳ và bảo vệ nghiêm ngặt các sinh cảnh nhạy cảm như rừng ngập mặn, bãi triều và tùng áng, vốn là nơi cư trú quan trọng của nhiều loài chim quý hiếm. Việc xây dựng và cập nhật cơ sở dữ liệu số hóa về chim nước sẽ tạo nền tảng cho công tác quản lý và ra quyết định bảo tồn. Ngoài ra, hợp tác nghiên cứu quốc tế, đặc biệt trong lĩnh vực nghiên cứu chim di cư, sẽ giúp nâng cao năng lực và hiệu quả bảo tồn, đồng thời đưa Vườn quốc gia Bái Tử Long trở thành một điểm nghiên cứu quan trọng trong mạng lưới bảo tồn chim nước toàn cầu.

Tác giả: Đào Thu Thủy